نگاهی به روند تعیین قیمت تمام شده موادمعدنی
هلدینگ فولاد متیل با داشتن 14 مرکز خدماتی به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های شرکت فولاد مبارکه ماموریت خود را پشتیبانی موثر از زنجیره ارزش گروه فولاد مبارکه و ارزش افزایی برای سایر ذی‌نفعان، از طریق تامین مواد اولیه مورد نیاز گروه، تولید محصولات پایین دست صنعت فولاد، بازاریابی و فروش محصولات فولادی به صنایع پایین دست تعریف کرده است. یکی از این مراکز خدماتی، شرکت توسعه بازرگانی متیل همیار است که در زمینه های مختلف از جمله تامین مواد اولیه مورد نیاز برای فولاد مبارکه فعال است. مقاله ای که در ادامه می‌خوانید توسط دکتر محمدرضا حداد طهرانی مدیر فنی و امور معادن شرکت توسعه بازرگانی متیل همیار تهیه و تنظیم شده و در آن به چرا و چگونگی تعیین قیمت تمام شده مواد معدنی پرداخته است:
چکیده
نوسانات هزینه تولید به خصوص قیمت مواد اولیه بر عملکرد یک واحد صنعتی تأثیرگذار است؛ بطوریکه در شرایطی می‌تواند توجیه اقتصادي پروژه را زیر سؤال برده و منجر به تعطیلی واحد تولیدی شود. قیمت تمام شده یک ماده‌معدنی وابسته به مجموع هزینه‌هاي سرمایه‌گذاري، هزینه‌هاي سالیانه واحد تولیدي و هزینه‌هاي بالاسري و عمومی است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که هزینه‌هاي حمل و نقل بیشترین تأثیر را بر قیمت مواد معدنی در واحدهای فرآوري در سال‌هاي اخیر دارد. همچنین حضور واحدهاي فعال فرآوري بر عرضه و تقاضا و به تبع آن بر قیمت مواد اولیه عرضه شده مؤثر است.
مقدمه
قیمت محصولات معدنی که عمدتا به عنوان مواد اولیه صنایع مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند، مهم‌ترین عامل موثر در تامین خوراك واحدهاي تولیدي است. نوسانات قیمت انواع موادمعدنی و فلزات به دلایل مختلف اعم از تغییرات در شرایط سیاسی و اقتصادي جهانی و تغییرات غیرمنتظره این عوامل طی سال‌هاي اخیر چشمگیر بوده که این امر سبب به دست آوردن نتایجی متفاوت با مرحله طراحی می‌شود و در برخی موارد نیز موجب تعطیلی واحدهاي تولیدي می‌شود. به عنوان مثال، سنگ‌آهن به عنوان مهم‌ترین ماده اولیه صنعت فولاد کشور است. نوسانات قیمت جهانی سنگ‌آهن طی سال هاي 2009 تا 2014 (نمودار 1) که بر صنعت آهن و فولاد تأثیر گذاشته را می‌توان از این تغییرات دانست. کاهش قیمت سنگ‌آهن در جهان طی سالهای گذشته، بر صنعت آهن و فولاد ایران نیز تاثیر گذاشته، بطوریکه سبب تعطیلی بسیاري از معادن سنگ‌آهن خصوصی کشور به دلیل عدم پوشش هزینه‌ها شده است.
نمودار 1- تغییرات قیمت جهانی سنگ آهن طی سالهای 2009 تا 2014 (دلار بر تن)
روش‌هاي مختلفی در قیمت گذاري مواد معدنی استفاده می‌شود که از این جمله می‌توان به تعیین قیمت از سوي دولت، قیمتگذاري براساس هزینه تولید، تعیین قیمت براساس قیمت جهانی و قیمتگذاري براساس هزینه‌هاي تولید و قیمت محصولات پایین دستی اشاره کرد. تعیین قیمت براساس قیمت‌هاي جهانی که عمدتا برحسب عرضه و تقاضاي جهانی که تابعی از شرایط سیاسی و اقتصادي جهان است صورت می‌گیرد، سبب بروز مشکلاتی در فعالیت واحدهاي کوچک مقیاس در دوره کاهش قیمت‌ها می‌شود؛ زیرا هزینه‌هاي تولید واحدهاي کوچک مقیاس به سبب حجم پایین تولید و روش هاي غیرمکانیزه به کار گرفته شده، بیشتر از میانگین جهانی و یا معادن بزرگ مقیاس است. قیمتگذاري از سوي دولت نیز تاثیر مشابهی روي پروژه‌هاي معدنی می‌گذارد.
از جمله مهم‌ترين عوامل موثر در قيمت تمام شده، انواع هزينه‌ها و نحوه گردش آنها است. گردش هزينه‌ها در شرايط گونـاگون و براي مقاصد مختلف، يكسان و فقط نوع هزينه‌هاست كه با توجه به صنايع مختلف، ممكن است متفاوت باشد.
در شكل 1 گردش هزینه‌های توليد در قيمت تمام شده، نشان داده شده است:
شكل 1- گردش هزینه‌های توليد در قيمت تمام شده
الگوي محاسبه قيمت تمام شده
ماهيت تعيين قيمت تمام شده در صنايع مختلف يكسان اما طبقه بندي هزينه‌هاي آنها با يكديگر متفاوت است. الگوي قيمـت تمام شده در مواد معدني، تفاوت چنداني با ساير صنايع ندارد و عمده‌ترين تفاوت آنها، تفاوت در انواع هزينه‌ها است. فاكتورهاي مهم قيمت تمام شده نظير هزينه‌هاي مواد، دستمزد، اکتشاف و … در تمامي صنايع معدنی وجود دارد و فقط اقلام ريز هزینه‌های آنها ممكن اسـت بـا يكديگر متفاوت باشد. به عنوان مثال در صنايع خودروسازي، هزینه‌های مربوط به مونتاژ قطعات اتومبيل و در صنايع معدني هزینه‌هایي نظير اكتشاف و حقوق دولتي و نظاير آنها وجود دارد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که قیمت تمام شده مواد معدنی وابسته به مجموع هزینه‌هاي سالیانه واحد تولیدي و ظرفیت تولید است. هزینه‌هاي سالیانه واحدهاي تولیدي مواد معدنی، شامل هزینه استهلاك سرمایه، هزینه‌هاي جاري و هزینه‌هاي عمومی و بالاسري است. به طور کلی، به منظور اعمال تاثیر هزینه‌هاي سرمایه‌اي یادشده در تعیین قیمت تمام شده ماده معدنی مورد نظر، هزینه‌هاي استهلاك سالیانه این هزینه‌ها به همراه هزینه‌هاي جاري و عمومی سالیانه لحاظ شده و بخشی نیز به صورت هزینه‌هاي سرمایه‌گذاري سالانه (خرید ماشین آلات و تجهیزات جدید و هزینه‌هاي مربوط به طرح‌هاي توسعه‌اي) به هزینه‌هاي پروژه اضافه می‌شود و بر قیمت ماده معدنی تاثیر می‌گذارد.
بررسي عوامل موثر در قيمت تمام شده مواد معدني
مهم‌ترين عوامل موثر در قيمت تمام شده ماده‌معدني كه در محاسبات فني و اقتصادي معادن نيز تعيين‌كننده هستند عبارت است از:
- هزينه‌هاي سرمايه‌اي
هزینه‌هاي سرمایه‌اي که پیش از بهره‌برداري از پروژه و به منظور دستیابی به جریان سود نقدي انجام می‌شود، در صنعت معدن شامل هزینه تملک بر معدن، هزینه اکتشاف، خريد ماشين‌آلات سنگين و سبك شامل بولدوزر، لودر، بيل‌مكانيكي، كاميون، ماشين تداركات و نيز ادوات اصلي حفاري نظير دريل واگن، كمپرسور، پرفراتور و هم‌چنين هزينه ساختمان و تأسيسات و راه به‌علاوه شامل هزينه‌هايي است كه در مرحله اكتشاف ماده معدني شده است. استهلاك سرمايه‌هاي مذكوركه با نرخ‌هاي مختلف مستهلك مي‌گردند، در تمام سال‌هاي عمر معدن ادامه دارد و به‌عنوان يك آيتم مهم و مؤثر در قيمت‌تمام‌شده ماده معدني محسوب مي‌گردد.
- هزینه تملک
تملک بر تمام یا بخشی از معدن با توجه به هزینه نسبتا سنگین آن، نقش قابل توجهی در برآورد هزینه‌هاي تولید ماده معدنی دارد. تملک بر معدن ثبت شده به دو صورت انجام می‌گیرد؛ در صورتیکه محدوده مورد نظر پیشتر توسط سایر افراد ثبت شده باشد، مذاکرات با مالک جهت خرید سهم مشخص و یا کل محدوده معدنی صورت می‌پذیرد. در مواردي نیز، محدوده‌هایی در قالب مزایده‌هاي معدنی استان‌ها ارائه می‌شود که بسته به نوع مالکیت، هزینه‌هاي تحمیل شده به پروژه نیز متفاوت خواهد بود. جریان نقدینگی در یک پروژه معدنی روباز بزرگ مقیاس در نمودار2 نشان داده شده است. همانطور که ملاحظه می‌شود نقطه بازگشت سرمایه بسته به حجم سرمایه‌گذاري، میزان تولید و… چند سال پس از شروع استخراج است.
نمودار 2- جریان نقدینگی در یک پروژه معدن روباز بزرگ مقیاس
- هزینه اکتشاف
سرمایه‌گذاري در بخش اکتشاف بسیار حائز اهمیت است به طوريکه هر گونه خطا در این بخش می‌تواند اثرات جبران ناپذیري بر روي اقتصاد و حتی حیات و امکان اجراي پروژه داشته باشد. برآورد هزینه‌هاي اکتشاف که براساس نوع ماده معدنی و روش اکتشاف متغیر است، براساس تعرفه‌هاي اعلام شده از سوي دولت انجام می‌گیرد. هزینه‌هاي یاد شده که بسته به حجم ذخیره و نوع ماده معدنی متغیر است، بخش قابل توجهی از هزینه‌هاي سرمایه اي پروژه‌هاي معدنی را شامل شده و از موارد تاثیرگذار بر قیمت ماده معدنی است. طبق منحنی نمودار 2 مدت زمان اکتشاف معدن بزرگ مقیاس بین 2 تا 5 سال متغیر است.
- هزینه ماشین آلات و تجهیزات
وجود ماشین‌آلات و تجهیزات معدنی به منظور اجراي عملیات اکتشاف و بهره‌برداري، یکی از ارکان اصلی اجراي طرح‌هاي معدنی به شمار می‌آید که این تجهیزات با توجه به حجم بالاي عملیات و شرایط خاص کاري و منطقه اي در صنعت معدنکاري، جزو تجهیزات گران قیمت شمرده می‌شوند. برآورد و تامین سرمایه مورد نیاز این تجهیزات و ماشین‌آلات به همراه هزینه تجهیز معدن به تجهیزات مورد نیاز پیش فرآوري مانند خردایش و دانه بندي نقش قابل توجهی را در توجیه اقتصادي، تضمین بقا و سودآوري طرح‌هاي معدنی ایفا می‌کند.
- هزينه‌هاي جاري
اين هزينه‌ها شامل هزينه‌هاي پرسنلي، سوخت، لوازم و ادوات مصرفي، موادغذايي، تعمير و نگهداري، هزينه‌هاي استخراجي و نيز هزينه‌هاي متفرقه و پيش‌بيني نشده است. از آنجاييكه هزينه‌هاي استخراجي بخش قابل توجهي از هزينه‌هاي جاري را تشكيل مي‌دهد و از طرفي برخلاف ساير موارد فوق، مختص واحدهاي معدني است، بيشتر مورد بررسي قرارمي‌گيرد. این هزینه‌ها برحسب هر تن ماده معدنی محاسبه شده و مستقیما بر قیمت تمام شده محصول تاثیر می‌گذارند.
- هزینه پرسنل
علیرغم رواج روش هاي استخراج مکانیزه معادن در جهان، در کشور ما همچنان نیروي انسانی از فاکتورهاي کلیدي در اجراي پروژه هاي معدنی به شمار می‌آید. به طوريکه تعداد پرسنل رابطه مستقیم با میزان تولید دارد. لذا هزینه پرسنل پروژه‌هاي معدنی که بستگی به تعداد شیفت کاري، روش استخراج، تعداد ماشین‌آلات و به طور کلی مقیاس پروژه دارد، عاملی تاثیرگذار در بازدهی و هزینه‌هاي پروژه است.
- هزینه تعمیر و نگهداري
هزینه بهره‌برداري، نگهداري و تعمیر ماشین‌آلات سهم قابل توجهی از هزینه‌هاي اجرایی پروژه‌هاي معدنی را به خود اختصاص می‌دهد؛ به طوريکه بی توجهی به شرایط اساسی ماشین‌آلات و عدم رفع ایرادات تجهیزات از مهم‌ترین دلایل کاهش عمر مفید ماشین‌آلات است. در حالیکه توجه به موارد فوق علاوه بر افزایش عمر ماشین‌آلات، سبب کاهش زمان توقف، افزایش بازیابی و تولید و کاهش نیاز به سرمایه‌گذاري مجدد می‌شود.
- هزينه‌هاي استخراج مواد معدني
با توجه به روش استخراج كه خود تابعي است از نوع ماده معدني و خواص آن، شكل و امتداد ذخيره، توپوگرافي زمين و… اين هزينه‌ها نيز متغير است. مثلا در يك معدن فلدسپارسديك كه ماده معدني به‌صورت سنگ بوده و سختي آن بر اساس معيار Mohs حدود 6 تا 7 است و رگه ماده معدني تقريبا يك‌نواخت است، معمولاً از روش حفاري و آتشباري جهت استخراج ماده معدني استفاده مي‌شود. در حالي‌كه در يك معدن بنتونيت كه ماده‌معدني به شكل خاك است با استفاد از بولدوزر اقدام به استخراج و دپوي ماده‌معدني مي‌گردد. هم‌چنين در صورت وجود رگه‌هاي باطله دركانسار، شرايط به‌گونه‌اي ديگر خواهد بود و براي جلوگيري از اختلاط ماده معدني و باطله، عمليات استخراج با استفاده از بيل‌مكانيكي و به‌صورت انتخابي (METHOD SELECTIVE) صورت مي‌گيرد و هم‌زمان، بولدوزر عمليات دپوسازي را انجام مي‌دهد. با توجه به انتخاب هر يك از روش‌هاي استخراجي مذكور و نيز با توجه به حجم عمليات، هزينه‌ها متفاوت خواهد بود. برای مثال در روش انفجاري، هزينه‌هاي عمده مربوط به حفر چال‌هاي آتشباري و نيز خريد مواد منفجره است. در حالي‌كه در روش‌هاي ديگر اگر ماشين‌آلات خريداري شده باشد در اين بخش هزينه چنداني تحميل نمي‌شود (بلکه هزينه سرمايه‌ای بيشتری خواهد داشت.) ولي در صورتي كه ماشين‌آلات اجاره‌اي باشد، اجاره ماشين‌آلات هزينه‌هاي اين بخش را به شدت افزايش خواهد داد. به هر حال دقت در انتخاب روش و بهينه‌سازي عمليات استخراجي تاثير چشمگيري در كاهش هزينه‌هاي استخراجي خواهد داشت. هم‌چنين اگر نياز به عمليات جانبي نظير سرند جهت جداسازي خاكه از سنگ و يا سنگجوري دستي جهت جداسازي سنگ‌هاي باطله باشد به همان نسبت به هزينه‌هاي استخراج ماده معدني اضافه خواهد شد.
- هزينه پرداخت قيمت پايه ماده معدني
از آنجاييكه معادن جزء منابع ملي هستند به ازاي هر تن ماده معدني استخراج شده، مبلغي به عنوان قيمت پايه يا حقوق دولتي از طرف بهره‌بردار معدن به دولت پرداخت مي‌شود. اين مبلغ بستگي به نوع ماده معدني دارد و هر سال توسط وزارت صنايع و معاون تعيين و اعلام مي‌گردد. با توجه به حداقل ظرفيت استخراج ساليانه كه در پروانه بهره‌برداري معادن درج شده، كل حقوق دولتي ساليانه محاسبه و به حساب خزانه واريز مي‌شود. البته چنانچه مقدار استخراج و فروش ماده معدني، بيشتر از ظرفيت حداقلي باشد به‌همان نسبت حقوق دولتي ساليانه نيز افزايش مي‌يابد.
- هزینه هاي عمومی
هزینه‌هایی از قبیل هزینه طراحی، هزینه‌هاي عمومی سایت معدن، سرپرستان و مجریان طرح و سرمایه در گردش نیز وجود دارد که به عنوان هزینه‌هاي بالاسري شمرده شده و به صورت درصدي از هزینه‌هاي مستقیم تولید محاسبه و به هزینه‌هاي پروژه افزوده می‌شود.
- ماليات
به درآمد ناخالص معادن يعني تفاضل درآمد فروش ماده معدني از هزينه‌هاي جاري، استهلاك و حقوق دولتي به‌صورت ساليانه (با استثناي معادني كه در مناطق محروم واقع شده‌اند) ماليات تعلق مي‌گيرد.
جمع هزينه استهلاك متوسط ساليانه، هزينه‌هاي جاري ساليانه، حقوق دولتي ساليانه و ماليات متوسط ساليانه تقسيم بر حداقل ظرفيت استخراج ساليانه عددي را به‌عنوان قيمت‌تمام‌شده ماده معدني به‌دست مي‌دهد كه اين مبلغ به‌اضافه مبلغي به‌عنوان سود، تعيين‌كننده قيمت نهايي فروش ماده‌معدني به كارخانجات كاشي است. عموما هر چه ميزان استخراج ساليانه بيشتر باشد، قيمت‌تمام‌شده هر تن ماده معدني كاهش خواهد يافت مگر اينكه مقدار استخراج از نقطه سربه‌سري عبور کند. البته در بسياري از موارد به دليل عدم توازن عرضه و تقاضا قيمت فروش ماده معدني متناسب با قيمت‌تمام‌شده آن نيست و عوامل ديگري در اين خصوص تعيين كننده است. برای مثال در برخي موارد كارخانجات به علت ضرورت‌هايي، مجبور به خريد ماده معدني با قيمت‌هاي بالا هستند و نيز در بسياري از موارد معدنداران به علت كمبود مشتري و يا رقابت غيرمتعارف با يكديگر ماده معدني را با قيمت‌هاي خيلي كم مي‌فروشند كه در خوش‌بينانه‌ترين حالت درآمد با هزينه برابر مي‌گردد.
براساس اهداف کمي برنامه ششم توسعه، نرخ رشد سالانه صنعت 9.3 و معدن 8.8 درصد پيش‌بيني شده است؛ بخشي از اين رشد، از محل افزايش رقابت پذيري پيش‌بيني مي‌شود. پيش‌بيني نرخ رشد بهره‌وري براي بخش صنعت و معدن نيز به ترتيب 4.5 و 2.7 درصد است. به اين ترتيب افزايش رقابت پذيري در بخش معدن و صنايع معدني به واسطه بهره‌وري و به کارگيري دانش و نوآوري باعث خواهد شد محصول باکيفيت و باقيمت پايين‌تري نسبت به رقباي خارجي در اختيار تقاضاکنندگان داخلي و خارجي قرار گيرد.
نتیجه گیری
در حال حاضر قیمت جهانی و وضعیت عرضه و تقاضا اصلی ترین عامل تاثیرگذار بر قیمت فروش موادمعدنی است. از بین عوامل موثر بر قیمت تمام شده، هزینه‌هاي حمل و نقل که در ایران بسیار بیشتر از متوسط جهانی است، بیشترین اثر را بر قیمت تمام شده در محل بندر صادرات یا واحدهاي مصرف کننده دارد که ضعف زیرساخت‌هاي حمل و نقل جاده‌اي و ریلی در ایران باعث تاثیرپذیري بالاي قیمت مواد معدنی مختلف از هزینه‌هاي حمل و نقل می‌شود. همچنین با توجه به اینکه بخش معدن و صنایع معدنی عمدتا تامین‌کننده مواداولیه و مورد نیاز صنایع نهایی و مصرفی هستند، ارتقای رقابت‌پذیری این بخش نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش قیمت تمام‌شده این‌گونه صنایع و افزایش ضریب نفوذ کالاهای تولیدی صنایع پایین‌دست مصرفی و نهایی در بازار داخلی و خارجی خواهد داشت.
پیشنهادات
با توجه به مطالب گفته شده، پيشنهادهایی به شرح زير ارائه می‌شود:
- بهبود زيرساخت‌هاي حمل ونقل ريلي: بهبود استانداردهاي مرتبط با حمل ونقل ريلي که موجب افزايش سرعت انتقال و حجم بار مي شود، در کاهش هزينه فعاليت‌هاي معدني و صنايع معدني بسيار موثر است.
- تقويت ارتباط دانشگاه و صنعت: تغيير جهتگيري‌هاي دانشگاه هاي کشور که منجر به تربيت نيروي متخصص براي واحدهاي معدني و صنايع معدني شود، ضروري است.
- توجه به منافع بلندمدت در سياستگذاري معدني: براي برنامه‌ريزي بخش معدن و صنايع معدني توجه به منافع بلندمدت آحاد مردم اعم از مصرف کننده و توليدکننده ضروري است. اين به آن معنا است که برنامه‌ريزي توسعه کشور به گونه‌اي انجام شود تا توسعه بخش معدن در جهت توسعه صنايع معدني کشور باشد و صنايع معدني نيز ضمن اينکه نيازهاي داخلي را مرتفع کنند، نگاه صادرات گرا نيز داشته باشند.
- بهبود محيط کسب وکار و سرمايه‌گذاري: يکي از مشکلات مهم فراروي فعاليت‌هاي معدني و صنايع‌معدني، ثبات و رفع مزاحمت‌هاي دولتي و مجوزها و قوانين و مقرراتي است که اثر سوء بر عملکرد بنگاه مي‌گذارد. يکي از اين قوانين، قانون کار است که انعطاف مديريت بنگاه هاي توليدي راجع به نيروي کار شاغل را سلب کرده است.
منابع
1- اصانلو، م.، 1393، روش هاي استخراج معادن سطحی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
2- تركی سمائی، ر.، احمدی، ل.، 1393، اثر نااطمينانی تورم بر سرمایه گذاری ثابت خصوصی واقعی در بخـش صـنعت اقتصادایران، فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی. شماره 70.
3- راهنمای ارزشيابی دارایی های معدنی، 1388، وزارت صنایع و معادن جمهوری اسلامی ایران، برنامه تهيه ضوابط و معيارهای معدن، شماره 443.
4- رئیسی، د.، 1394، ارائه الگوی جامع ارزش گذاری دارایی های معدنی جهت استفاده سازمان ها، شرکت ها و افراد واجد شرایط قیمت گذاری، معاونت پژوهش های زیر بنایی و امور تولیدی.
4- شكوهی، ح.، واگذاری بنگاه های دولتـی و امنيـت اقتصـادی، چـارچوبی برای مطالعه ، فصلنامه مطالعـات راهبردی. 1392.
5- مرجع معاملات سنگ آهن ایران
- Black, F., Scholes, M., The pricing of options and corporate liabilities. Journalof Political Economy 81, 1973.
- Kernot, Ch., Valuing mining companies, 2006.
- The Special Committee of The Canadian Institute of Mining, Metallurgy and Petroleum on Valuation of Mineral Properties (CIMVAL), 2003, Standards and Guidelines for valuation of Mineral Properties.
- Zadbagher Seighalani., F., 2012. Economic Growth in Iran and Effective Factors on Its Changes. J. Basic. Appl. Sci. Res., 2(2)986-994.